Radosław Wijata

CERKWIE W ŁODZI

W XIX wieku Łódź była tyglem wielokulturowym, zamieszkałym przez kilka narodowości, które wznosiły charakterystyczne dla swoich wyznań budynki sakralne. Było ich niemało. Na obiekty te składały się głównie świątynie rzymskokatolickie ludności polskiej, ewangelickie ludności niemieckiej, synagogi żydowskie oraz cerkwie prawosławne.

Łódzkie świątynie to zarazem miejsca kultu i dzieła architektury. Ale również to świadectwo niełatwej historii miasta i jego rozwoju. Są przejawem współżycia, rywalizacji ale także tolerancji różnych społeczności zamieszkujących Łódź do 1914 roku (R. Pasieczny, G. Jarzębowska, Łódź miasta dla ciekawych, 2008, s. 88).

Cerkiew p.w. św. Aleksandra Newskiego

Aż do połowy lat 60. XIX wieku Łódź zamieszkiwało niewielu prawosławnych. W następnej dekadzie wzrosła liczba ludności tego wyznania. To specjalnie dla nowych przybyszów za wschodniej granicy oraz dla stacjonujących w mieście wojsk rosyjskich, miejski architekt Hilary Majewski zaprojektował cerkiew p.w. św. Aleksandra Newskiego.

Cerkiew zbudowano jako wotum dziękczynne za cudowne ocalenie cara Aleksandra II podczas zamachu na jego życie 2 IV 1879 roku (R. Pasieczny, G. Jarzębowska, Łódź miasta dla ciekawych, 2008, s. 93). Świątynia wzniesiona została w 2 połowie XIX wieku, w latach 1880 - 1884 (red. O. I. M. Rusecki, Szkice z dziejów Łodzi, 2006, s. 29).

Miejsce jej powstania wyznaczono przy parku miejskim, od ulicy Widzewskiej 42 (obecnie ulica Kilińskiego 56, w pobliżu dworca fabrycznego) Budowla ta budowla wniosła do pejzażu miasta element architektury wzorowanej na Bizancjum (M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 130).

Fot 1. Cerkiew św. Aleksandra Newskiego - kruchta, foto: Radosław Wijata

Polska w tym czasie była podzielona między trzech zaborców. Centralną część ziem stanowiło Królestwo Polskie, które było pod zwierzchnictwem caratu. Powstała cerkiew zatem stała się symbolem rosyjskiego panowania na ziemi łódzkiej, gdyż Łódź wówczas była na terenie owego Królestwa (red. O. I. M. Rusecki, Szkice z dziejów Łodzi, 2006, s. 30).
W owym czasie prezydent Łodzi doniósł władzom gubernialnym o postanowieniu wybudowania cerkwi w następujących słowach (cyt.): Mam zaszczyt donieść Waszej Wysokości, iż mieszkańcy miasta Łodzi, pragnąc upamiętnić dzień cudownego ocalenia drogocennego monarchy 2 kwietnia br. postanowili wystawić swoimi środkami prawosławną cerkiew Św. Aleksandra Newskiego. (Internet: Cerkiew katedralna św. Aleksandra Newskiego w Łodzi).

W komitecie budowy świątyni zasiadali wpływowi łodzianie, zarówno Żydzi, jak i Niemcy: Karol Scheibler, Juliusz Heinzel, Ludwik Meyer, Izrael Kalmanowicz Poznański (R. Pasieczny, G. Jarzębowska, Łódź miasta dla ciekawych, 2008, s. 93). Budynek cerkwi powstał ze znacznych składek wymienionych wyżej przemysłowców (red. R. Czubaczyński, Pałac-Muzeum Informator-przewodnik, 1995). Budowa świątyni pochłonęła w sumie 90 tysięcy rubli (Internet: Cerkiew katedralna św. Aleksandra Newskiego w Łodzi).

Jest to niewielki obiekt, który jednak jest w stanie pomieścić ok. 500 osób. Otrzymał proporcjonalną, zgrabną i elegancką bryłę (Internet: Cerkiew katedralna św. Aleksandra Newskiego w Łodzi).

Fot. 2. Cerkiew - widok na kruchtę i na płytki przedsionek od północy, foto: Radosław Wijata

Świątynię zbudowano na planie centralnym, z kopułą w środku i niewysoką wieżą w fasadzie - od frontu - fot. 2 (red. O. I. M. Rusecki, Szkice z dziejów Łodzi, 2006, s. 29). Cerkiew otrzymała plan krzyża greckiego, który został wpisany w ośmiobok. Na osiach głównych znalazły się: od wschodu absyda ołtarzowa (fot. 3), od zachodu kruchta (fot. 2), a od północy i południa umieszczono płytkie przedsionki (fot. 4), tworzące zarys krzyża (Internet: Cerkiew katedralna św. Aleksandra Newskiego w Łodzi).

Fot. 3. Cerkiew od strony wschodniej - absyda ołtarzowa, foto: Radosław Wijata

Fot. 4. Cerkiew - widok od strony południowej na płytki przedsionek, foto: Radosław Wijata

Większość cerkwi prawosławnych cechuje nawiązanie do wzorców bizantyjskich, połączonych z elementami architektury rosyjskiej. Charakterystyczne dla cerkwi są również złocenia i mozaikowe dekoracje. Wnętrze ponadto wypełnia ikonostas, czyli ozdobna przegroda pokryta ikonami. Przegroda umownie oddzielała strefę sacrum od profanum. To podkreślało charakter świątyni o obrządku wschodniochrześcijańskim (red. O. I. M. Rusecki, Szkice z dziejów Łodzi, 2006, s. 29, 30).

Cerkiew Katedralna otrzymała bogaty wystrój. Ściany więc pokryto polichromiami i mozaikami. Autorem Ikonostasu był Hilary Majewski. Ikonostas wykonany został w Petersburgu, przez włoskiego mistrza Camillo, a obrazy do niego namalowane zostały w pracowni Wasyla Wasyliewa (Internet: Cerkiew katedralna św. Aleksandra Newskiego w Łodzi). Budowla swym kolorytem odwołuje się do architektury Konstantynopola i Rawenny (R. Pasieczny, G. Jarzębowska, Łódź miasta dla ciekawych, 2008, s. 95).

Cerkiew p.w. św. Aleksandra Newskiego, to jeden z najważniejszych i najcenniejszych łódzkich zabytków (M. Bomanowska, R. Bonisławski, J. Podolska, Spacerownik Łódzki 2, s. 18). Przywrócono mu jego dawną świetność. Została bowiem w ostatnich latach pięknie odrestaurowana.

Cerkiew p.w. św. Olgi

W Łodzi jest jeszcze jedna, później zbudowana cerkiew, a mianowicie - p.w. św. Olgi. Powstała w latach 1896 - 1898 przy nowo wytyczonej ulicy Olgińskiej (dziś ulica Grzegorza Piramowicza 12) - fot. 5 (M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 130). Architektem cerkwi był Franciszek Chełmiński (Internet: Cerkiew św. Olgi w Łodzi). Znajduje się ona w odległości ok. 300 m od cerkwi św. Aleksandra.

W przeciwieństwie do Cerkwi Katedralnej - jej zewnętrzna forma nie wykazuje związków z tradycją rusko-bizantyjską. Cerkiew ma mały cebulasty hełm na wieży, zwieńczony prawosławnym krzyżem - fot. 6. Jest to jedyny element architektoniczny mówiący nam o przynależności budynku do obrządku wschodniego (M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 130).

Budynek jest jednonawowy, zbudowany na planie prostokąta z prezbiterium. Lizeny podzieliły elewacje. Od strony ulicy Piramowicza (na osi świątyni) znajduje się wspomniana wieża, w podstawie której umieszczone zostało wejście główne (do drzwi cerkwi prowadzą z zewnątrz schody) - fot. 7. Ikonę z wizerunkiem św. Olgi, księżnej kijowskiej umieszczono po lewej stronie ołtarza. Do 1954 roku cerkiew była częścią sierocińca (Intrenet: Cerkiew św. Olgi w Łodzi). W porównaniu z cerkwią p.w. św. Aleksandra Newskiego ma ona mniej ozdobną elewację. Jest to skromna w detale bryła, w dodatku podniszczona upływem czasu.

Fot. 5. Cerkiew św. Olgi przy ul. G. Piramowicza 12 - fasada, foto: Radosław Wijata

Fot. 6. Wieża na osi cerkwi - cebulasty hełm, foto: Radosław Wijata

Fot. 7. Wejście główne do cerkwi, foto: Radosław Wijata

Mimo iż do wybuchu I Wojny Światowej ludność prawosławna była znaczna na obszarze Łodzi (choć nie tak, jak inne narodowości - Niemcy czy Żydzi), nie pozostawiła jednak po sobie wielu znaczących budowli. Dlatego dobrze się stało, że została odrestaurowana cerkiew przy ulicy Kilińskiego. Dziś zachwyca swą odnowioną i piękną bryłą.

Na lepsze czasy czeka natomiast cerkiew p.w. św. Olgi przy ulicy Piramowicza 12. Mam nadzieję, że i ona zostanie odnowiona w najbliższym okresie. Przecież to "pomnik" Łodzi fabrycznej, Łodzi, którą współtworzyli również Rosjanie. To część naszej wspólnej historii, czego dowodem są w zabudowie miasta - obydwie cerkwie.