Radosław Wijata

Imperia łódzkich fabrykantów

część 2 - domy dla robotników

"Łódź się budziła. Pierwszy wrzaskliwy świt fabryczny rozdarł ciszę wczesnego poranku, a za nim we wszystkich stronach miasta zaczęły się zrywać coraz zgiełkliwej inne i darły się chrapliwymi, niesfornymi głosami niby chór potwornych kogutów, piejących metalowymi gardzielami hasło do pracy. Olbrzymie fabryki, których długie, czarne cielska i wysmukłe szyje-kominy majaczyły w nocy, w mgle i w deszczu - budziły się z wolna, buchały płomieniami ognisk, oddychały kłębami dymów, zaczynały żyć i poruszać się w ciemnościach, jakie jeszcze zalegały ziemię." .Władysław Reymont "Ziemia Obiecana"

Towarzystwo Akcyjne I. K. Poznańskiego w 1900 roku zatrudniało już 6225 robotników, natomiast Towarzystwo Akcyjne K. Scheiblera odpowiednio - 7784 osób.¹ Przed wybuchem I wojny światowej Poznański zatrudniał już 7000 robotników.² Zakłady Poznańskiego były jednym z lepiej wyposażonych zakładów włókienniczych na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Produkowano w nim czasami tandetne i tanie materiały. Miały one jednak duży zbyt na wschodzie. Zakład dysponował już na przełomie wieków sklepami i hurtowniami m. in.: w Warszawie, Moskwie, Petersburgu i dalej w Odessie, Rostowie, Tyflisie i Charkowie.³

W tym czasie powstały również budynki mieszkalne dla pracowników, zatrudnionych w zakładach Poznańskiego, tzw. domy familijne, po drugiej stronie ulicy Ogrodowej nr 24, 26 i 28.⁴ Były one w bliskim sąsiedztwie fabryki. Fabrykę bowiem zlokalizowano po przeciwnej stronie ulicy Ogrodowej.


Fot. 1. Domy dla robotników zakładów Poznańskiego - ulica Ogrodowa 26

W kwestii budowy famuł, Poznański zaczerpnął przykład z Karola Scheiblera. W latach 1879-1896 zbudował osiedle mieszkaniowe dla swych robotników według projektu Hilarego Majewskiego i Franciszka Chełmińskiego. Budynki mieściły się po obu stronach ulicy Gdańskiej. To osiedle do dziś pełni funkcje mieszkaniowe. Domy te różniły się od budynków Scheiblera na Księżym Młynie. Te przy Ogrodowej były dwupiętrowe, z mieszkalnym poddaszem. Bloki były złożone z prostokątnych skrzydeł usytuowanych do siebie pod kątem prostym. Mieściły one na 4 kondygnacjach, a także w suterenach, małe mieszkania - jedno- i dwuizbowe.⁵

Przy fabryce Poznańskiego brakowało miejsca, dlatego domy te wybudowano kilkupiętrowe. To były najwyższe domy robotnicze w mieście.⁶ Komórki i sanitariaty ulokowane były na podwórzach. Dla wyższej kadry był wzniesiony lepiej wyposażony dom.⁷ Budynki wybudowane zostały z czerwonej cegły. Elewacje domów posiadają ciężki, neorenesansowy detal. Do dziś domy przy Ogrodowej 26, 28 nie zostały otynkowane ze względów oszczędnościowych (mają elewację z czerwonej cegły, co zostało wspomniane), natomiast najstarszy budynek (pod nr 24), jako jedyny otynkowano.⁸ W sumie przedsiębiorstwo Izraela Poznańskiego wybudowało 21 murowanych domów dla swych pracowników. Zamieszkało w nich około 1 tyś. robotników, a wraz z rodzinami - 4043 osoby⁹. Dziś te domy są już zaniedbane, ale pozostał w nich klimat XIX-wiecznej Łodzi. Warto zajrzeć szczególnie na ich podwórka, gdzie odczuwa się ducha "Ziemi Obiecanej" z powieści Władysława Reymonta.¹⁰


Fot. 2 Domy dla robotników zakładów Poznańskiego - róg Ogrodowej i Gdańskiej


Fot. 3 Podwórze famuł przy ulicy Ogrodowej

Oprócz tego wybudowano sklepy, klub dla pracowników z salą widowiskową, a także szkołę i stadion sportowy.¹¹ Po drugiej stronie ulicy Ogrodowej 20 (naprzeciw bramy Manufaktury), w niedużym budynku (1903-1904), gdzie dziś jest sklep, była dawniej stołówka dla robotników i dom kultury. W latach 1923-1939 mieścił się tu Teatr Popularny. Następnie, po wojnie - Kino Popularne.¹² Od lat 90. XX wieku - pierwszy salon bingo.¹³

Dzięki Poznańskim w 1912 roku powstały na gruntach należących do zakładów: boisko i korty tenisowe Łódzkiego Klubu Sportowego. Teren sportowy - trybuna i obiekty sportowe już w czasie I wojny światowej zostały rozebrane na opał. Nigdy ich nie odbudowano.¹⁴ Dalej, za famułami, w budynku przy ul. Ogrodowej 28a mieściła się szkoła (1928). Obecnie, budynek nadal pełni tą funkcję.¹⁵ Jest to dziś Publiczne Gimnazjum nr 24 im. gen. Józefa Wybickiego. Ta szkoła prawdopodobnie powstała przy wsparciu rodziny Poznańskich.


Fot. 4 Dawna szkoła (nadal funkcjonuje) - ul. Ogrodowa 28a


Fot. 5 Nad wejściem do szkoły widnieje A. D. 1925 rok

Karol Scheibler w pobliżu fabryki wybudował pierwsze osiedle fabryczne, ok. 1865 roku (murowane domy dla robotników, po północnej stronie Wodnego Rynku). Były to 2- i 3-kondygnacyjne, podobne do siebie budynki. Następne osiedle domów (ciekawsze pod względem urbanistycznym) wybudowano w latach 70. XIX wieku, obok przędzalni na Księżym Młynie. Było większe - składało się z trzech rzędów koszarowych budynków (2,5 kondygnacyjnych). Rzędy domów rozdzielone były pasami zieleni, wśród której były komórki. Jest to jeden z najciekawszych, a zarazem najcenniejszych zabytków architektoniczno - urbanistycznych Łodzi (obok kompleksu I. K. Poznańskiego przy ul. Ogrodowej). Kolejne, mniejsze osiedle powstało przy ulicy Emilii (obecnie ul. ks. bp. Wincentego Tymienieckiego). Na początku XX wieku zbudowano długi szereg domów dla robotników wzdłuż ulicy Przędzalnianej, dochodzącej do ulicy Rokicińskiej (obecnie Aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego). Te wszystkie domy zwane były patronalnymi, lub też familijnymi. Zostały wybudowane po to, by mocniej związać pracowników z zakładem. We wszystkich osiedlach przeważały mieszkania z jedną izbą¹⁶ . Osiedla posiadały swoje zaplecze usługowe. A zatem w pobliżu istniała szkoła z domem dla nauczycieli, klub dla robotników, konsum (czyli sklep dla mieszkańców osiedla).¹⁷ Po latach powstały również boiska sportowe.¹⁸

Szkoła fabryczna Scheiblerów była pierwszą tego typu placówką w mieście. Budynek ten był jednym z elementów osiedla Księży Młyn. Zamykał trasę, która prowadziła od głównego budynku przędzalni do famuł (domów mieszkalnych). Na gmach szkoły składa się kilka budynków, pobudowanych w następnych latach. Budynek szkoły tworzy spójną całość z całym kompleksem oraz nawiązuje do niego stylem architektonicznym^.19


Fot. 6 Księży Młyn - budynki mieszkalne, po lewej stronie komórki, zabudowania gospodarcze


Fot. 7 Księży Młyn - budynki w jesiennej oprawie - najstarsza część zabudowy mieszkaniowej (przeznaczona była dla rodzin majstrów oraz wykwalifikowanych robotników fabryki Scheiblera), składa się z 3 rzędów domów, wśród których są budynki gospodarcze.


Fot. 8 Famuły Scheiblera przy ulicy Przędzalnianej nr 46-58


Fot. 9 Charakterystyczna zabudowa Księżego Młyna - widok na dawną szkołę fabryczną (1876-1877, rozbudowana w 1884 r. i w latach 1934-1938) - obecnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 11 im. Ludwika Krzywickiego, ulica Księży Młyn 12/13 (informacje z tabliczki na budynku szkoły)


Fot. 10 Dawny sklep (konsum z 1883 r.) dla robotników fabryki Scheiblera - ulica Księży Młyn 14 - obecnie mieści się tu m. in.: Dom Wydawniczy "Księży Młyn" (informacje z tabliczki na budynku dawnego sklepu)

Również Juliusz Heinzel zadbał o mieszkania dla swoich pracowników.²⁰ Wybudowano je w 1879 roku prawdopodobnie według projektu Otto Gehliga.²¹ Jednak nie zostały one usytuowane w pobliżu zakładów (przy ulicy Piotrkowskiej) z powodu braku miejsca. Zlokalizowano je wzdłuż ulicy Juliana Tuwima (nr 23/25), u zbiegu z ulicą Juliusza, obecnie Dowborczyków.²² Architekturą budynek nawiązuje do średniowiecznej architektury obronnej oraz do renesansu. W podwórzu zachowały się stare piętrowe komórki.²³

Władze rosyjskie celowo prowadziły politykę stagnacji wobec Łodzi, która wówczas już, jako duże i znaczące miasto w Królestwie, pozostawała jedynie stolicą powiatu w granicach guberni piotrkowskiej. Ponadto jego jednostronny, przemysłowy rozwój sprawił, że brakowało w przeciwieństwie do innych, dużych miast Polski, budynków użyteczności publicznej na większą skalę. Zatem wizytówkami miasta stawały się fabrykanckie pałace-rezydencje.²⁴

Podsumowując, na terenie kompleksu Poznańskiego, jako pierwsze zbudowano murowane hale fabryczne, następnie ceglane domy dla robotników. Ostatnim elementem tego zespołu, a zarazem jego wizytówką, stał się pałac przemysłowca, wykończony jednakże ze znacznym opóźnieniem. Siedzibą rodziny Poznańskich przez wiele lat pozostawał skromny, nieduży - jednopiętrowy dom mieszkalny w narożniku ulic Ogrodowej i Zachodniej.²⁵

foto: Radosław Wijata

PRZYPISY
1. red. R. Rosin, Łódź dzieje miasta, tom I-1918 roku, 1980, s. 262
2.J. Kusiński, R. Bonisławski, M. Janik, Księga fabryk Łodzi, 2009, s. 200
3. red. R. Czubaczyński, Pałac - Muzeum, informator-przewodnik, 1995.
4.Ibidem
5. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego
dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 197.
6. broszurka: Szlak Turystyczny Architektura Przemysłowa
7.M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas,op.cit., s. 197
8.broszurka: Szlak Turystyczny... op.cit.
9.W. Puś, Dzieje Łodzi przemysłowej, 1987, s. 63
10.J. Podolska, Spacerownik Łódź Żydowska, s.101
11. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op.cit., s. 197
12. J. Podolska, Spacerownik Łódź Żydowska, s. 99; R. Bonisławski,
J. Podolska, Spacerownik Łódzki, s. 166, 168
13.R. Bonisławski, J. Podolska, Spacerownik Łódzki, s. 168
14. J. Podolska, op. cit., s. 106
15. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 166
16. Łódź dzieje miasta, op. cit., s. 181
17. red. S. Liszewski, Łódź monografia miasta, 2009, s. 102
18. J. Kusiński, R. Bonisławski, M. Janik, p. cit., s. 266.
19. broszurka: Szlak Turystyczny... op. cit.
20.M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s. 202
21.broszurka: Szlak Turystyczny... op. cit.
22. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s. 202
23. broszurka: Szlak Turystyczny... op. cit.
24. K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, 2005, s. 194
25.red. O. I. M. Rusecki, Szkice z dziejów Łodzi, 2006, s. 58