Ewa Kruk

Witraże w kościele św. Ducha w Łodzi

Historia Łodzi przemysłowej zaczyna się dość późno,
 bo dopiero w pierwszej ćwierci XIX wieku, jednak miasto szybko staje jednym z większych ośrodków przemysłu włókienniczego, oraz miejscem koegzystencji wielu kultur i religii. Osiedlali się tu włókiennicy różnych wyznań i narodowości. Ważną rolę w życiu miasta odgrywały trzy nacje: Polacy, Żydzi, Niemcy, obok nich również Rosjanie i Czesi. Taki amalgamat wyznaniowy zaowocował bogactwem i różnorodnością form architektury sakralnej jak i świeckiej. W powstających obiektach odbijają się, możliwości finansowe wiernych. Wzrost napływającej do Łodzi ludności w znacznej mierze przyczynił się do budowy nowych obiektów.

Łódzkie witraże powstające na przełomie wieków są samodzielnym zjawiskiem artystycznym porównywalnym jedynie z witrażami powstającymi w tym czasie w Krakowie. Wiele z nich pochodzi z Niemiec w sensie dosłownym, gdyż większość z nich wyszła z niemieckich warsztatów, jak i w sensie stylowym, ponieważ tworzone były według tamtejszych wzorów. Mnogość pracowni, które realizowały zlecenia również wpływała na zróżnicowanie stylistyczne witraży.  Każdą z tych pracowni charakteryzował odmienny styl kompozycji i rysunku. To potęgowało odmienność poszczególnych realizacji. Typowe witraże tego okresu ukazują całopostaciowe wizerunki jednego lub kilku  z charakteryzującym go atrybutem lub banderolą z podpisem. Przedstawienia, które ukazują świętych najczęściej pozbawione są narracyjnego charakteru, a rozwiązania formalne dość zachowawcze, szablonowe.             

Ewangelicko – augsburski kościół p. w. świętej Trójcy, obecnie rzymskokatolicki kościół parafialny p. w. zesłania Ducha Świętego, położony jest w centralnym punkcie Łodzi. Pierwotny obiekt stanął na narożnej działce, u wylotu ul. Piotrkowskiej w latach 1826-28, zaprojektowany był przez Bonifacego Witkowskiego. Wraz z budynkiem ratusza stanowił dopełniającą się całość stylistyczną. W latach osiemdziesiątych XIX wieku podjęto decyzję o jego rozbudowie. Na miejscu dawnego budynku wybudowano-według projektu Otto Gehliga w latach 1889-1891 całkiem nowy obiekt.

Zyskał on zupełnie odmienną formę nawiązującą do tradycji centralnych świątyń renesansowych na planie zbliżonym do krzyża greckiego. Absyda ołtarzowa umieszczona została od strony wschodniej, a centralną kwadratową przestrzeń nakryto kopułą. Bryłę całości flankują wieże nakryte stożkowymi hełmami. Formy bazują na motywach wczesnego i dojrzałego renesansu włoskiego. Swoją sylwetką kościół przypomina pierwotne plany bazyliki św. Piotra w Watykanie, bezpośrednio nawiązuje do projektów protestanckiej katedry w Berlinie z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX w. Wnętrze wypełniają empory wsparte na żeliwnych kolumnach.
W górnej części prezbiterium znajdują się trzy witraże pochodzące z okresu przebudowy kościoła. Są to pojedyncze, prostokątne, pionowe, okna zamknięte od góry półkoliście, o wymiarach 265/180cm. Podzielono je trzema poziomymi listwami na cztery kwatery. Centralną część witraża stanowi przedstawienie figuralne, poniżej dekoracja w formie kartusza. Wokół kompozycji biegnie szeroka, barwna bordiura z motywem roślinnym.                

Postacie przedstawione na witrażach ujęte zostały w konwencjonalny sposób, typowy dla XIX wiecznych przedstawień. Stoją boso w hieratycznej, sztywnej pozie na dość neutralnym tle w  arkadowej  niszy wspartej na dwóch kolumnach.

Umieszczone w absydzie witraże  ukazują: założycieli Kościoła św. Pawła i św. Piotra, oraz Chrystusa. Brak jest sygnatury mogącej określić twórcę prac, oraz informacji o ewentualnym fundatorze.W centralnym witrażu absydy ukazana została  postać  Chrystusa z uniesioną do  góry prawą ręką w geście błogosławieństwa, w lewej trzyma otwartą księgę z monogramem: ? i ?. Jego głowę okala nimb krzyżowy. Poniżej kwaterę stanowiącą podstawę wypełniono ornamentem z prostokątną płyciną z napisem: Dom. Jesus Christus.
Kolejne witraże w absydzie zawierają przedstawienie św. Piotra  i Pawła. Św. Piotr przedstawiony  został jako starszy, brodaty mężczyzna z twarzą zwrócony w kierunku Chrystusa. W ręku trzyma klucze do Królestwa Bożego.
Św. Paweł  prawą rękę opiera się  na mieczu, którym został ścięty w lewej trzyma księgę.

Nad wejściem do naw bocznych umieszczono po trzy witraże w kształcie spłaszczonego półokręgu wypełnione dekoracją mozaikową. Brak jest informacji, które mogłyby jednoznaczne określić autora, czy zakład, w którym zostały wykonane, oraz dokładnie określić ich czas powstania. Prawdopodobnie pochodzą z późniejszego okresu niż witraże znajdujące się w absydzie.

Środkowy witraż zawiera barwną rozetę w centrum. Wokół biegnie pas bordiur z geometrycznym wzorem.
W bocznych przeszkleniach ornament wykonany został z trójkątnych i pięciokątnych szkieł.

W fasadzie głównej umieszczono cztery witraże, po dwa po obu stronach wejścia. Są to pojedyncze, dwudzielne prostokątne okna zakończone półkoliście. Wewnątrz podzielone zostały na dwie części zamknięte łukiem barwnej bordiury wypełnionej ornamentem roślinnym, z motywem liści akantu. Pola przeszkleń wypełnione zostały kawałkami bezbarwnego szkła w kształcie rombów. Jedyny element dekoracyjny stanowi okrągła rozeta umieszczona w podłuczu okna z symbolicznym przedstawieniem. Wokół niej biegnie pas bordiury.  Po prawej stronie od wejścia w rozecie przedstawiono oko opatrzności na tle pierścieni wypełnionych barwną dekoracją. Po lewej stronie w rozecie umieszczono w analogiczny sposób umieszczono przedstawienie gołębicy.

Skrajne witraże mają bardziej rozbudowaną formę. Barwna bordiura stanowi obramienie całej kompozycji. Dodatkowo wewnętrzne podziały obwiedzione zostały listwą wypełnioną ornamentem perełkowym.

Złoty kielich eucharystyczny na niebieskim tle wypełnia okrągłą rozetę w oknie po prawej stronie. Wewnątrz bordiura z ornamentem perełkowym.

Po lewej stronie widać rozetę z wypełnieniem mozaikowym w centrum tworzącym monogram IHS. Wokół monogramu biegnie pas postarzający ornament perełkowy.

Nad samym wejściem umieszczono oszklenie w kształcie spłaszczonego półokręgu, wypełnione kolorową mozaiką, z rozetą w centrum, analogiczne do umieszczonych nad wejściem bocznym.

Zespoły witrażowe to bardzo cenne, choć kruche zabytki Łodzi. W chwili wolnej warto wybrać się na ich poszukiwanie w Łodzkich kościołach i kamienicach. W kolejnych artykułach postaram się przedstawić kilka innych miejsc, w których zachowały się interesujące zespoły witrażowe.