powrót

Eksperyment powtórzony

Anna Leśniak

Film Artura Żmijewskiego, prezentowany podczas 51 Biennale Sztuki w Wenecji to dokumentalny zapis odtworzenia słynnego eksperymentu psychologicznego z 1971 roku, przeprowadzonego przez profesora Philipa Zimbardo z Uniwersytetu Stanforda, a dotyczącego zachowań ludzkich w ośrodkach karnych.Galeria Manhattan 21 kwietnia 2006. Film zaprezentowany na Biennale w Wenecji w 2005 roku

Galeria Manhattan zaprezentowała film Artura Żmijewskiego „Powtórzenie”. Artysta odwołał się w nim do eksperymentu Philipa Zimbardo z 1971 roku. Zimbardo założył fikcyjne więzienie, gdzie umieszczono studentów, którzy zgłosili się do udziału w badaniu. Poprzez losowanie przydzielano ich do grupy więźniów lub strażników. Eksperyment, który miał trwać 2 tygodnie przerwano po pięciu dniach, ze względu na eskalację przemocy, jaka nastąpiła między więźniami i strażnikami. Jedni i drudzy coraz bardziej identyfikowali się ze swoją rolą. Zaistniałą sytuację Zimbardo zinterpretował jako dowód na to iż immanentną częścią ludzkiej natury jest zło, które ujawni się w każdych sprzyjających ku temu warunkach.
Artur Żmijewski po ponad 30 latach powraca do eksperymentu ze Stanford. Wybiera 7 więźniów i 9 strażników. Osoby, które zgłosiły się do eksperymentu przeszły niezbędne testy psychologiczne. Więźniowie umieszczeni zostali w celach, a ich zachowania śledziło kilka kamer. Strażnicy mieli za zadanie ustalić regulamin „placówki”. Każdy z uczestników, w przeciwieństwie do eksperymentu Zimbardo mógł zrezygnować w dowolnym momencie z udziału w projekcie.

Niekomfortowa sytuacja stworzona już na początku przez Żmijewskiego zaczyna się zaostrzać. Pogarsza się jakość jedzenia, nowy naczelnik zarządza ogolenie głów wszystkich więźniów. Bunt dwóch z nich prowadzi do represjonowania wszystkich. Mimo narastającego konfliktu między więźniami i strażnikami, wyczuwa się też skłonność do kompromisu i zażegnania sporu. Naczelnik decyduje się na rozrachunek z regulaminem i sobą samym. Działanie kończy się po kilku dniach pojednaniem penitentów i strażników.

Realizacja Żmijewskiego, podobnie jak amerykański eksperyment budzi kontrowersje i wielość interpretacji. Podczas rozmowy z artystą po projekcji pojawiły się sugestie, że gdyby więźniów nadal trzymano w zamknięciu wbrew ich woli, z pewnością doszłoby do aktów przemocy.
Sam autor zwraca jednak uwagę, że przemoc może przybierać formę bardzo „subtelną”, niekoniecznie tą najbardziej prymitywną. Przymusowe ścięcie włosów odebrane zostało jako akt zniewolenia i poniżenia. W tzw. cywilizowanym społeczeństwie przemoc ujawnia się w aktach psychicznych, w wywieraniu presji i mobbingu. Jest ona związana władzą pojawiającą się w relacjach społecznych. Film Żmijewskiego nasuwa pytania: gdzie jest władza w dzisiejszych realiach, jaki ma charakter i w czym się przejawia?

Projekt ten, podobnie jak inne realizacje autora budzi kontrowersje również ze względu na formę wypowiedzi. Powstaje pytanie co ten dokument ma wspólnego ze sztuką? Jego rangę sankcjonuje sam artysta oraz instytucje sztuki, w których jest prezentowany. Ten mechanizm objawił już w 1917 roku Marcel Duchamp. Jest jednak jeszcze jeden argument, który dowodzi, że realizację Żmijewskiego można rozpatrywać w kryteriach sztuki. Jego akcja nie mieści się ani w kryteriach eksperymentu naukowego ani dokumentu, gdyż w dużym stopniu autor był kreatorem całej sytuacji. Naśladując strategię eksperymentu socjologicznego, zmienił jednocześnie pole jego działania, przenosząc go w obszar sztuki. Zmiana kontekstu wymaga zmiany podejścia do problemu. Żmijewski w swoim eksperymencie nie odpowiada na wątpliwości, nie przedstawia jednoznacznych wyników badań, lecz otwiera przestrzeń do dyskusji, refleksji i wielości interpretacji, dozwolonych jedynie na polu artystycznym.

Klatki z filmu udostępnione dzięki uprzejmości artysty.

Artur Żmijewski
Urodzony 26 maja 1966 roku w Warszawie. W latach 1990-1995 studiował w pracowni prof. Grzegorza Kowalskiego na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Autor obiektów fotograficznych, fotografii i filmów wideo.